Oudkatholieke Kerk. Geschiedenis en orgel

Oudkatholieke Kerk H.H. JACOBUS EN AUGUSTINUS


[Afb. 1, 1a, 2, 2a: Oud Katholieke Kerk in vogelvlucht en straatgevel]

ALGEMENE INFORMATIE KERK: 

Naam kerk: Oud Katholieke Kerk (HH Jacobus en Augustinus)
Adres: Juffrouw Idastraat 7
Bouwjaar: 1722
Architect: Nicolaas Kruysselberg (geïnspireerd door Daniël Marot)
Beheer/gebruik: OK parochie
Bezichtiging: Als regel zijn er rondleidingen op bepaalde dagen (zie website kerk)

ALGEMENE INFORMATIE ORGEL(s):

Hoofdorgel: Rudolph Garrels -1726 - 21/II/P
Koororgel: Marcussen & Son - 1962 - 5/I/-
Titulair organiste: Liesbeth Bultman
Organisatie concerten: Er is geen vaste organisatie.
De Oudkatholieke Kerk participeert niet in het HOK (wel worden er met enige regelmaat HOK-(thema)concerten in de kerk georganiseerd)

ONTSTAANSGESCHIEDENIS OUDKATHOLIEKE KERK

De oudkatholieke kerk (officieel Roomsch-Katholieke Kerk der Oud-Bisschoppelijke Cleresie) is ontstaan als afsplitsing van de Rooms-Katholieke kerk in 1723. Toen kapittel van Utrecht, tegen de wil van de RK paus, een nieuwe aartsbisschop van Utrecht benoemde. Later ontstonden er forse verschillen tussen de leer van de OKK en de RKK. Zo werd het celibaat in de OKK afgeschaft en mochten priesters dus trouwen.

In de 18e eeuw ontstond er in de Nederlanden, naar Frans voorbeeld (De republiek stond toen onder  Frans bewind), een proces dat uiteindelijk in 1796 leidde tot de wettelijke scheiding van Kerk en Staat. Gelijkheid van geloofsovertuiging was toen bij wet geregeld.
Iets dat daarvoor zeker niet het geval was. Zo was het in de 17e eeuw, zeker in de Noordelijke Nederlanden nog verboden om vanaf de openbare weg zichtbare godshuizen –anders dan die van Gereformeerde signatuur- te bouwen.

Vrijwel alle (RK) kerken waren in protestantse handen. Er ontstonden dus veel z.g. ‘Schuilkerken’, vermomt als, of  verstop achter gewone huizen.

     

[Afb. 3a-d: RK Schuilkerken in Nederland: a) De Papagaai, Amsterdam; b+c) Onze-Lieve-Heer-op-zolder, Idem.; d) Doopsgez.krk. Haarlem]


Alle RK parochies, maar ook de Oudkatholieken moesten hun toevlucht nemen tot een ‘onzichtbaar’ kerkgebouw en ‘in het geheim samen komen’. Aanvankelijk was dat in een ‘zolderkerk’ in het huis van een van hun pastores aan de Juffrouw Idastraat.

 

ONTSTAAN kerkgebouw

Deze zogenaamde schuilkerk werd in 1721/'22 gebouwd. Als ‘opvolger’ van de ‘zolderkerk’ aan de Juffrouw Idastraat en werd gewijd aan de Heiligen Jacobus (Patroonheilige van Den Haag) en Augustinus (Kerkvader uit de 4e-eeuw)

Lang is aangenomen dat het een ontwerp was van de beroemde bouwmeester  Daniël Marot. Maar inmiddels is duidelijk dat niet het geval is. Het ontwerp is echter wel in de stijl van deze grote architect uit de 18e eeuw.
De praktische bouwleiding was in handen van de Haagse Meester Timmerman (architect/aannemer) Nicolaas Kruysselberg, die ook financieel veel heeft bijgedragen aan het ontstaan van dit kerkgebouw. (aangenomen wordt dat hij lid was van de Haagse parochie)

 

EXTERIEUR

Het eerder genoemde verbod was er de oorzaak van dat de kerk niet zichtbaar vanuit de straat is opgetrokken. De kerk staat dan ook op het binnenterrein achter een ‘voorhuis’ in i8e-eeuwse stijl.
Ook de buitenkant van het kerkgebouw is eenvoudig gehouden (er was immers niets van te zien)

Het gebouw heeft een rechthoekige plattegrond met een iets smaller en lager gedeelte waarin zich het Hoogaltaar bevindt. Doordat de kerk aan beide zijden grotendeels los van de bebouwing staat konden aan beide zijgevels hoge rechthoekige vensters worden aangebracht, voorzien van een roede-verdeling en blank glas.

De kerk wordt gedekt door een platkap (tentdak met afgeplatte bovenzijde) het lagere gedeelte door een tentdak dat aansluit op het dak van de kerk. De dakvlakken zijn voorzien van ceramische pannen.

 

INTERIEUR

Zo eenvoudig en sober de buitenkant, zo fraai en weelderig is de kerk van binnen. De kerk behoort daarmee tot een van de mooiste uitingen van de barokke Lodewijk XIV-stijl in ons land.

De kerk heeft een vlak plafond dat aan de zijkanten, sterk afgerond, in een brede koof eindigt (tegenwoordig voorzien van verlichting die het stucwerkplafond fraai in beeld brengt). Wanden en plafonds zijn voorzien van zeer fraaie stucwerk dat waarschijnlijk is vervaardigd door de uit Italië afkomstige Giovanni Baptista Luraghi, die op dat moment de belangrijkste stucwerker in de noordelijke Nederlanden was.

[Afb. 4, 4a: Oude afb. Oudkatholieke Kerk: Interieur richting altaar. Orgel in oude situatie, met geschilderde panelen van de beschermheiligen Jacobus en Augustinus]
 

[Afb. 5a, 5b: Huidig Interieur kerk, richting altaar en richting orgel]


Maar ook het meubilair verdient de volle aandacht. Zoals het altaar, met het altaarstuk van Haagse schilder Mattheus Terwesten, voorstellende de Verheerlijking van Christus op de berg Tabor (Marcus 9)
De preekstoel, het marmeren doopvont en het wijwaterbekken bij de ingangen zijn van de hand van de beeldhouwer Jan Baptist Xavery. Van de rijk bewerkte communiebank is niet bekend wie de maker is, maar heeft duidelijk Vlaamse invloeden en is zeker niet van de eerste de beste houtsnijder.

 

HET ORGEL

Het huidige orgel is gebouwd door de orgelbouwer Rudoph Garrels, leerling van de beroemde orgelbouwer Arp Schnitger en heeft een rijk en zeer fraai maar ook evenwichtig orgelfront.

Wie precies de ontwerper van het front is geweest is tot op heden niet achterhaald.
Evenmin wie verantwoordelijk was voor het zeer fraaie houtsnijwerk en de elegante en goed geproportioneerde beelden op de orgelkas. Het kan niet anders dan dat het buitengewoon goede vaklui waren en waarschijnlijk in hun tijd zeer bekend en veel gevraagd. De balustrade van de orgelgalerij is daarentegen waarschijnlijk niet door deze houtsnijders vervaardigd, gezien de stijl en uitvoeringsverschillen. Dit werk sluit meer aan op het andere houtsnijwerk en het stucwerk in de kerk.



[Afb. 6: Gerrels-orgel van onderaf gezien]


[Afb. 7: Front Garrels-orgel]


[Afb. 8, 9: Garrels orgel, front detail (middentoren Rugwerk) en klaviatuur (onder toezicht van een engel)]


Het orgel is het oudste nog bestaande orgel van Den Haag en kent ook een rijke, dynamische geschiedenis.
Aanvankelijk moet men zich in de eredienst van een positief hebben bediend, maar al snel werd besloten dat er een groter orgel moest komen. Hoe de aanbesteding en oplevering precies in het werk gegaan is tast men nog in het duister. Zeker is dat de orgelbouwer Rudoph Garrels het orgel in 1726 gereed had. Het was een orgel met 17 registers, verdeeld over twee klavieren: Hoofdwerk en Rugwerk. Het pedaal was aangehangen aan het hoofdwerk.

In 1832 voerde de fa. Bätz & Co een grote restauratie uit, de dispositie bleef echter gehandhaafd.

In 1910/1911 wordt het binnenwerk vervangen door Haagse orgelbouwer G. Spit & Co door een instrument dat meer voldoet aan ‘de eischen der tijd'. Het wordt een orgel met 18 stemmen verdeeld over twee klavieren en pedaal.
Het oude (originele) Garrels-pijpwerk wordt, door zijn opvolger J.C. Sanders, samen met de windladen verwerkt in twee, door hem te bouwen orgels: 1) Het hoofdwerk gaat naar NH kerk te Vollenhove. 2) Het rugwerk gaat naar de Ned. Protestantenbond in Zeist. (Nu Walkartkerk)

Gelukkig blijft de zeer fraaie kas van Garrels vrijwel ongeschonden in de kerk achter als kas rond het binnenwerk van orgelbouwer Spit.
Aan dit orgel wordt in de loop van de tijd van alles aangepast en uitgebreid (tot het aanbrengen van allerlei ‘moderne’ speelhulpen en een akoestisch 32' register (!)

In 1981 kan, wonder boven wonder, het oorspronkelijke binnenwerk van Garrels aangekocht worden van de kerk te Vollenhove, die buiten gebruik werd gesteld. Hoe dit allemaal is gegaan is al een verhaal op zich.

In 1985 wordt de ‘Stichting Reconstructie Garrelsorgel' in het leven geroepen met de Haarlemse organist en ‘orgelkundige' Klaas Bolt als adviseur. Na zijn overlijden opgevolgd door Hans van Nieuwkoop. Maar ook de naam van pastoor J. Spaans moet hier met respect en dankbaarheid genoemd worden!

In 1991 volgt de aankoop van het Garrels binnenwerk uit Zeist, zodat alle originele orgelonderdelen weer beschikbaar zijn. Orgelbouwer Flentrop te Zaandam neemt de reconstructie van het orgel op zich en plaatst de oude onderdelen van Garrels weer in de oude kas. Het orgel heeft sleepladen en een mechanische toets en register tractuur.

Het verwijderde Spit/Sanders binnenwerk uit de Garrels-kas verhuist naar Vriezenveen.

In 1994 kan de kerkelijke inwijding plaats vinden van het, door de Fa. Flentrop, weer met de fraaie kas samengevoegde en gerestaureerde orgel. Een jaar later kan een zelfstandig pedaal in gebruik worden genomen, met een Subbas 16' en enkele reserveringen. Het orgel heeft nu 21 stemmen uit Hoofdwerk, Rugwerk enen Pedaal.

 

[Afb. 10: Klaviatuur ven het Garrels-orgel (aan weerszijde houden engelen de wacht)]

 

 

Koororgel

Sinds 2013 staat in de kerk ook nog een orgel. Een koororgel met vijf stemmen, dat in 1962 door Marcussen & Son te Denemarken werd gebouwd voor de Stephanuskerk te Moerdijk. Het positief heeft 5 stemmen over een manuaal. geen pedaal. De tractuur is mechanisch.



[Afb. 11, 12: 2x Koororgel Oudkatholieke Kerk. (hier nog op de oude lacatie in de Stephanuskerk te Moerdijk)]


 

 

CONCERTEN: 

De Oudkatholieke Kerk is geen HOK-locatie. D.w.z. dat er geen participatie is binnen het verband van het Haags Orgel Kontakt (HOK).
Het HOK heeft echter in het verleden wel met enige regelmaat orgelconcerten georganiseerd in de Oudkatholieke Kerk.

* In 2022 viert de Oud-Katholieke Kerk het 300-jarig bestaan van haar schuilkerk met een aantal feestelijke minifestivals Van Woordkunst tot Orgelcultuur en Galaconcert tot Vesperviering. Onder het thema ‘Vier wat Leeft’. (kijk HIER voor meer informatie)

 

Organist(e)

Vaste organiste van de Oudkatholieke Kerk is Liesbeth Bultman, die dit werk doet naast haar huisartsenpraktijk in Bergen op Zoom (NB)

 

[afb. 13, 13a: organiste Liesbeth Bultman aan de klavieren en in de spiegel van het Garrels-orgel]

 

BOEK OVER HET GARRELS-ORGEL

In 1997 nam de Gemeente Den Haag het initiatief om een boek (op A4 formaat) te doen verschijnen over het orgel. Dit boek, getiteld: ‘Het Garrels-orgel in de Oud-Katholieke Kerk in Den Haag’ (ISBN 90-73166-25-X) kwam uit in de VOM-REEKS, onder auspiciën van de Dienst Stedelijke ontwikkeling. Directie Bouwen en Monumentenzorg. Medewerking werd verleend door W.R.C. Adriaansz, A.J. Gierveld, H. de Kler, H. van Nieuwkoop en C.E, Zonnevylle-Heyning.

Oplage 1000 exemplaren. Wellicht nog antiquarisch te verkrijgen.

 

 

MEER INFORMATIE: 

 

HB/sept.2022

 

 

Kerken & Orgels

Het HOK

De Stichting Haags Orgel Kontakt (HOK) is een samenwerkingsverband van zes participerende cultuuraanbieders in de Haagse binnenstad. 

Klik HIER voor de volledige omschrijving

Het Haags Orgel Kontakt onderschrijft de Governance Code Cultuur (GCC) en de Code Culturele Diversiteit (CCD)

Algemeen - GCC_beeldmerk_kleur_web.jpg  

Het Haags Orgel Kontakt wil zich ook houden aan de regelgeving m.b.t. de Algemene Verordening Persoonsgegevens.

 

De concerten en andere activiteiten van het HOK zijn alleen mogelijk door financiële bijdragen van subsidiegevers en de structurele subsidie die het samenwerkingsverband van het HOK ontvangt van de Gemeente Den Haag.